Dünyanın en zengin lityum kaynakları olan ülke Türkiye mi?

Türkiye’nin madenleri denildiğinde ilk akla gelen bor madenidir. Fakat dünya çapında önemli bir talebi olan lityum karbonat madeni de bulunmakta. Lityum tam anlamıyla batarya üniteleri için kullanılıyor. Eğer bu maden varsa,  Dünyanın en zengin lityum kaynakları olan ülke Türkiye mi? Lityum nerelerde kullanılır ve lityum nedir? Lityum en çok nerede çıkartılıyor? sorularının cevabını vermeye çalışalım.

Dünyanın en zengin lityum kaynakları olan ülke Türkiye mi?

Lityum karbonat üretimi, ülkemizdeki kritik- stratejik metal madenciliği adına bir kilometre taşıdır. Türkiye en büyük lityum kaynaklarına sahip olabilir, araştırılmamıştır henüz…

Şimdi hedef, dünyanın en büyük Lantanit grubu element yatağından biri olan Kızılcaören yatağından nadir toprak elementlerinin üretilmesi olmalı. 

Dünyanın en büyük bor yatakları %70 oran ile açık ara Türkiye’nin kuzeybatısında, Balıkesir- Bursa çevresinde yer alır. Bor tabakaları arasındaki kil tabakalarının yüksek miktarda lityum içerdiğinin bilinmesine (Kaynaklar 1’den pdf indir) rağmen, killerden lityum kazanımın zorluğu ve belki de şirketin esas olarak bor üzerine odaklanması nedeniyle bor havzalarından lityum üretimi yıllardır arka plana atılmıştı.

Nihayet, milyon tonları bulan bor işletme atıkları içinden lityum karbonat üretildiği en yetkili ağızlardan Cumhurbaşkanlığı ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından ifade edildi ve lityum karbonat üretim tesisi açıldı.

Lityum karbonat üretimi, ülkemizdeki kritik- stratejik metal madenciliği adına bir kilometre taşıdır ve bundan sonraki hedef, dünyanın en büyük lantanit grubu element yatağından biri olan Kızılcaören yatağından nadir toprak elementlerinin üretilmesi olmalı.

Yılda 900 ton nedeniyle, Türkiye lityum karbonat üreten ülkeler sınıfına geç te olsa girmiş oldu. Elektronik –oto sanayinin gözdesi bu yazımızda lityumun geleceği, dünya üretimi, yatak tipleri, Türkiye’nin lityum potansiyeli ve dünya içindeki yeri irdelenerek, lityum potansiyelimizin işletilmesi ve metale dönüştürülmesi adına önerilerde bulunulacak.

Lityum günümüz elektronik çağının en stratejik elementlerden biri haline geldi. Başta lityumlu pil olmak üzere, camdan, grese pek çok alanda kullanılan bu elementin 2019 üretimi, Lityum karbonat olarak 77 bin ton oldu. Gelecek on yıl içinde elektrikli otomobillerin artışıyla birlikte birkaç yüz bina çıkacağı tahmin edilen li metali için dünyanın dev maden şirketleri ve elektronik sanayide ilerlemiş ülkeler bu stratejik elementi kazanma peşine düştü, Afrika’da, Avustralya’da ve Latin Amerika’da ortak yatırımlara girdi.

Lityum yer kabuğunda bolluğu az (tonda 35 gram) ve düşük atom ağırlığı (kütle no :7) nedeniyle analizi zor ve pahalı olan bir elementtir. Bu nedenle kayaçlarımızın Li içeriği hakkında yeterli verimiz de yoktur.

Nerede ne kadar var?

Dünya lityum üretimi, buharlaşması yüksek ve genç volkanlarla çevrili göl sularından (Latin Amerika bölgesi, göl suyunun Li2O ortalaması %0.03), yaşlı metamorfik kayalardaki spodumen mineralinden (Avustralya, Zimbabve, Çin, Kanada, Nabibya, Rusya ortalama tenörü %1 Li2O) ve çok daha yeni olarak başlayan bir proje olarak Li içeren killerden (Nevada- ABD, Türkiye) sağlanmaktadır.

Üretime bakıldığında %1- 1.5 Li2O tenörlü sert kayalardan Avustralya 42 000 ton, Zimbabve 1 600 ton, Portekiz 1200 ton, Kanada 2400 ton, Nabibya 500 ton, Brezilya 300 ton, volkanik araziler üzerindeki %003 Li2O tenörlü, tuzluluğu yüksek dağ gölü sularından Şili, 18 000 ton, Arjantin 6.400 ton, LiCO3 üretmiştir. (https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/mcs2020-lithium.pdf )

Çin ise hem sert kayalardan hem de lityumca zengin göl sularından yılda 7.500 ton Lityum karbonat üretmektedir. Bu üretim değerleri göz önüne alındığında Türkiye’nin dahası Eti madenin hedefi olan 900 ton lityum karbonat üretimiyle Türkiye’nin dünya lityum üretimindeki payı yaklaşık %1,2 olacaktır. Üretim miktarının artışına ve talebin durumuna göre değişmekle birlikte, Lityum karbonatın tonu 15 000 ile 20 000 USD arasında değişmektedir.

%100 metal Lityumun tonu ise 100 bin dolar civarındadır. Bu açıdan bakıldığında Türkiye’nin planladığı yıllık 900 ton lityum karbonatın değeri 18 milyon dolar olacaktır ve bu stratejik bir maden için büyük bir değer değildir.

Elektrikli otomobillerin yakıt pilleri için Lityum kullanılacak ve Türkiye lityum kaynakları ile ilk sıralarda.

Türkiye en büyük lityum zengini olmalı!

Bor ile Lityumun jeokimyasal birlikteliği nedeniyle dünyadaki en büyük bor yatakları gibi, dünyanın en büyük lityum kaynaklarının da Türkiye’de bulunması gerekir. Bunu doğrulayan bir gelişme, jeotektonik ortam itibariyle Batı Anadolu’ya birebir benzer ABD’nin Nevada eyaletinde Thacker Pass lityum yatağının bulunması oldu.

Yatak, Miyosende bir süper volkanın çatısında, 40×100 km boyutlu dev krater gölü içine boşalan lityumca zengin sıcak sulardaki lityumun killere bağlanmasıyla oluşmuştur. Yatakta 0.33 Li2O içerikli 179 milyon ton rezerv hesaplandı. (3 milyon ton lityum karbonat üretilecek yatağa ait rapor kaynaklar 2 ‘de.)

Süper volkanın kalderası içinde geliştiği düşünülen Türkiye bor yatakların altında ve üstünde ve çevresinde benzer şekilde smektitik – illitik killere bağlı lityum yataklarının varlığına ilişkin bazı çalışmalar vardır.

Üretimine başlanan lityum da bu tür killerden elde edilmektedir. Lokal bilimsel incelemelere dışında Türkiye’nin bor havzalarındaki killerin Li içeriği saptanmamış, özellikle de derine doğru Li değişimi bağlamında bir sondajlı aramacılık yapılmamıştır. Bu tür incelemelerle Türkiye’de Nevada’daki gibi killere bağlı pek çok Li yatağı keşfedilecektir ve Türkiye lityum potansiyeli bakımından açık ara dünya lideri olacaktır.

Bir başka ifadeyle henüz araştırma yapılmamış olması nedeniyle dünyada yeni keşfedilecek Li yatakları adına potansiyeli en yüksek ülke Türkiye’dir. Halihazırda borlarla birlikte bulunan ve açık işletme sırasında dekape edilerek atık şeklinde stoklanan killer yanında, analiz yapılmadığından saptanamamış Li2O tenörü %0,3 ile 0,6 arasında değişen milyarlarca ton lityumlu killer bor yatakları içinde ve çevresinde bulunacaktır.

Bu nedenle dünyanın en büyük bor yatakları ruhsatlarına sahip Eti Madenin şimdi de dünyanın en büyük lityum rezervlerine de sahip olduğu görülebilir. Büyük bakalım sonuç olarak Türkiye’deki jeolojik ortamın özgünlüğü nedeniyle Lityum meselesine büyük bakılmalı, erken uluslararası angajmanlara girilmemeli, bor ve radyoaktif elementler gibi maden kanunda stratejik madenler sınıfına alınarak özel sektör madenciliğine müsaade edilmemeli.

Şimdiden lityum karbonat ara ürün eldesinden, enerji depolama sistemleri ve lityumlu pil üretimi geliştirilmesine kadar aştırma yapan bir lityum araştırma merkezi kurulmalı. Avustralya’nın Perth şehrinde, Curtin Üniversitesinde olduğu gibi  Türkiye geliştireceği üretimle lityum karbonat değil, lityum pili yapan ülke olmalı.  

Sonuç olarak Zaman bor havzamızdaki büyük balığı yakalamak ve bunu hammadde değil, teknolojik bir ürün elde etme zamanıdır.

 Kaynaklar

1. https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden-serisi/Lityum.
2. www.sec.gov/Archives/edgar/data/1440972/000156459018013979/lac-ex991_8.htm

Ayrıca bakınız

• Altın diğer madenlerden neden daha değerli?