Daha önce karşılaşılmayan bir durum karşısında ilginç bir duygu oluşur. Görüntü harika ve büyüleyici ise hayranlık ile şaşkınlık duygusu beraberinde aniden oluşur. Daha önce sıradan bir olguymuş gibi gözüken bu duygunun neden çıktığı ile ilgili bilimsel olarak bir araştırma yoktu. Bu yazımızda sizlere Şaşkınlık ve hayranlık nasıl bir duygudur? İnsanlar neden şaşırır? Neden hayran kalır? Şaşkınlık duygusunun kökeni nedir? Merak ve şaşkınlık duyguları neden önemli? Eğitim sistemi merak ve şaşkınlık duygularını nasıl köreltiyor? Şaşkınlık duygusu insanı geliştiren bir mekanizma mı? Akıllı telefonlar şaşkınlık duysunu yok mu ediyor? bu soruların cevabını bilimsel çalışmalarla anlatmaya çalışacağız.

Şaşkınlık ve hayranlık nasıl bir duygudur? İnsanlar neden şaşırır?

Büyüleyici bir görüntü karşısında yaşanan şaşkınlığın, insanın benlik duygusunu yok edip, gerginliği azaltmaktan, yaratıcılığı körüklemeye ve bireyi daha hoş bir kişiliğe dönüştürmeye dek uzanan çok çeşitli yararları var. Eğitim sistemi ve günlük hayat, ayrıca cep telefonu, insanları hayatın şaşkınlık yaratan güzelliklerinden koparıyor ve yaratıcılığını öldürüyor. Ama pek çok yol var.

Ünlü yazar John Steinbeck, uzunlukları yüzlerce metreye ulaşan sekoya ağaçlarını gördüğünde duygusunu şöyle dile getiriyordu: “İnsanın belleğinde asla silinmeyecek bir iz bırakıyor, bir dinginlik ve huşu duygusu yaratıyor.” Steinbeck, Nobel ödüllü, Gazap Üzümleri ve daha onlarca kitabıyla dünyayı etkilemiş bir yazar

Peki siz hiç şaşırtıcı bir görüntü karşısında çakılıp kaldınız mı ve derin duygular içine yuvarlandınız mı? İnsanların sıra dışı durumlar ve görkemli görüntüler karşısında verdikleri tepki, oldum olası düşün insanlarının ve yazarların ilgisini çekmiş olmasına karşın, bilim insanları uzun süre bu konuyla pek ilgilenmedi.

Günümüz dünyasında müthiş sözcüğü değerini giderek yitiriyor olsa da insanlar artık karşılaştıkları hemen hemen her şeye müthiş sözcüğünü yakıştırabiliyorlar olsa da, insanlar kendilerinde hayranlık uyandıran en güçlü unsurlarla olan bağlarını da giderek kopartıyorlar olsa da.. şaşırtıcı bir dünya durumu her zaman var, yeter ki kendinizi özgür bırakın. Günlük yaşamlarımıza daha çok genişletmek yeterli.

Şaşkınlık nasıl olur? Şaşkınlık duygusunun kökeni nedir?

İyi de, insanlarda şaşkınlık ve huşu yaratan bu duygunun kaynağı ne? Kaliforniya Üniversitesi araştırmacılarından Dacher Keltner, bunun bedenden kaynaklanan öznel bir duygu olduğunu belirtiyor.

Keltner 2003 yılında New York Üniversitesi’nden Jonathan Haidt ile birlikte araştırdı. Şaşkınlığı şöyle bir tarif olarak anlattılar: İlk kez bilimsel bir tanımlaması yapılan şaşkınlık, insanın anlamakta zorlandığı bir şeylerle karşılaştığında yaşadığı, hayret ile korkunun birleşimi olan bir duygu…

Merak ise, tam tersine, çok daha anlaksal bireyin gizemli olanı anlamaya çalıştığı bilişsel bir durum…

Keltner şaşkınlık duygusu kusursuz bir biçimde üretilebilir diyor. Doğaya çıkıp güzel bir görüntüyle karşılaşmanın, bir ören yerini gezmenin, ya da bir dinozor iskeleti görmenin insanlara oldukça şaşırtıcı gelebilir, bu gibi durumlarda yaşanan duygunun yoğunluğunu da belirlemek mümkün. Tüylerin ürpermesi gibi fizyolojik ölçütler de kullanılabiliyor.

Şaşkınlık ve hayranlık nasıl bir duygudur? İnsanlar neden şaşırır? | İnsanoğlu yeni şeyler keşfetmeye başladığından itibaren şaşkınlık gösterir

İnsanın tavrı nasıl hemen değişiyor?

Keltner ve başka bilim insanları bu ölçütlerden yola  çıktıklarında azıcık bir şaşkınlığın bile insanın tavır ve davranışlarını değiştirebileceğine tanık oldular. Örneğin, hayranlık uyandıran doğa görüntülerini içeren bir video izleyenlerin sonuçta, mutluluk ya da onur gibi başka olumlu duygular uyandıran videoları izleyenlere kıyasla,  çok daha erdemli ve cömert davrandıkları, başka insanlarla çok daha yakından ilgilendikleri görüldü.

Şaşkınlık duygusu, insanların ilgi alanını genişletmesinden ve benlik duygusunu azaltmasından kaynaklanabilir, deniyor.

Amsterdam Üniversitesi sinirbilim uzmanlarından Michiel van Elk,Kanada’daki Beyin Haritalaması Örgütü’nün yıllık toplantısında, şaşkınlığın beynin frontal lobları ve korteksini içeren ve benlik duygusuyla ilintili olduğu düşünülen işlevler ağındaki etkinliği kesintiye uğrattığını, işlevsel MRI görüntüleriyle gösterdi. Diyorki:

“Şaşkınlık, benlik duygusunu yok ediyor. İnsanın kafasındaki ses, kişisel çıkarlar, bireysel farkındalık yok oluyor. Kimliğin gerçekte çok önemli bir parçasını etkisiz kılan bir duygu ile karşı karşıyayız, bunun sonucunda insanlar daha büyük gruplarla çok daha yakın bağlar kuruyor.”

Şaşkınlık benliğin önüne geçince mi oluyor?

Benliğin ötesine geçme kavramı, geleneksel olarak  din ya da gizemli deneyimlerle ilintilendirilen bir kavramdır. Dinin beyni nasıl etkilediği konusunu araştıran Pennsylvania Üniversitesi sinirbilim uzmanlarından Andew Newberg, “Enginlik, sonsuzluk, tanımlanamazlık insanda yoğun bir şaşkınlık duygusu uyandıran gizemli deneyimlere özgü niteliklerdir,” diyor.

Keltner, insanların şaşkınlığın gerçekte dinle ilintili olduğu gibi bir kanıya kapıldıklarına, bilim insanlarının da dinle uğraşmaktan pek hoşlanmadıklarına dikkat çekiyor.

Dünyanın farklı köşelerinden binlerce kişiyle söyleşiler yapan Keltner, “En dindar ülkelerde bile, insanlar genelde görkemli kişiler ve doğa olayları karşısında şaşkınlığa kapılıyor. İnsanlar oldum olası dinsel olmayan şeyler karşısında huşu duydular. Bu duygu tanrı tanımazlarda da tüm gücüyle kendini belli ediyor,” diyor.

Şaşkınlık duygusu dinlerin ortaya çıkışından milyonlarca yıl öncesinde var olduğuna inanmak gerek.

Bunu evrimle açıklamak güç olsa bile, insanların doğa ve toplumdaki olağanüstü güçler karşısında birbirlerine kenetlenerek tepki göstermeleri, yaşamın sürdürülmesi açısından değerlidir. Gök gürültüleri sırasında tüyleri diken diken olan şempanzelerin de şaşkınlık belirtileri gösterdiklerine dikkat çeken Keltner, “Bence şaşkınlığın temelinde yatan görüş, bir süreliğine kişisel çıkarların bastırılması ve bireyi toplumsal bir konuma oturtmasıdır,” diyor.

Şaşkınlık ve hayranlık nasıl bir duygudur? İnsanlar neden şaşırır? | Şaşkınlık insanı pozitif yönde etkileyen ve çeki düzen veren kontrol mekanizması

Şaşkınlık insanları sanki bir denetlemenin aracı gibi çalışıyor

Söz gelimi, Mısır piramitlerinden Vatikan’ın San Pietro katedraline dek uzanan bu duygu, tarih boyunca siyasal amaçlar uğruna ortaklaşa kabul gören içgüdüsel bir durum. Batı Avustralya Üniversitesi rock sanatı uzmanlarından Benjamin Smith’e göre, büyüleyici sanat yapıtları ve mimarlık örnekleri oldum olası insanların gerek toplumsal, gerekse ruhsal açıdan denetlenmelerine ve onların yerlerinde tutulmalarına yarayan düzeneğin bir parçasını oluşturuyor.

Bu çapraşık bağlantıların dışında, şaşkınlık duygusunun kişisel birtakım yararları olduğuna işaret eden kanıtlar da var. Öncelikle, insanın kendi ilgi alanlarına odaklanmak yerine, olaylara daha geniş bir bakış açısından yaklaşması görünürde kişinin daha sağlıklı ve nitelikli bir yaşam sürdürmesini sağlıyor. Keltner ve arkadaşları tarafından yapılan bir araştırma, şaşkınlığın insanları daha mutlu kıldığını ve gerginliği azalttığını, aradan haftalar geçse bile, yangıları körükleyen sitokinlerin üretimini durdurarak bağışıklık sistemine katkıda bulunduğunu ortaya koyuyor.

Arizona Eyalet Üniversitesi’nde yapılan bir başka araştırma da, şaşkınlığın savaşma yada sıvışma tepkisini yatıştıran parasempatik sinir sistemini devinime geçirdiğini gözler önüne seriyor. Şaşkınlık, kalıpları yıkıyor. Şaşkınlık duygusu görünürde insanların alışılagelmiş düşünce örüntülerinden vazgeçmelerine de yardımcı oluyor. Arizona Üniversitesi araştırmacıları şaşkınlık duygusu yaşayanların, sonrasında kısa bir öykünün ayrıntılarını da çok daha iyi anımsayabildiklerine tanık oldular.

Anılarımız genelde beklentilerimiz ve varsayımlarımızla renklendirilirler, ama şaşkınlık duygusu insanların gerçekte olup bitenlere odaklanmalarına yardımcı oluyor. Dünya ile ilgili görüntüler izleyen deneklerin sınavlarda çok daha özgün örnekler sunduklarını, soyut resimlerle çok daha yakından ilgilendiklerini ve içinden çıkılması güç bulmacaları çözme konusunda daha uzun bir süre kafa yorduklarını gören araştırmacılar, şaşkınlığın merak ve yaratıcılığı körüklediği yönünde bir sonuca da ulaştılar.

Ne var ki, günümüzde insanlar dev sekoya ağaçlarına bakmak yerine, zamanlarının büyük bir bölümünü akıllı telefonlarına bakarak geçiriyorlar. Keltner, insanların şaşkınlık uyandıran en güçlü kaynaklardan biri olan doğadan giderek kopmalarını ve eğitim sisteminin araştırmadan çok sınav sonuçlarına odaklı olmasını kaygı verici buluyor, günümüzde kabalıkla nefretin bu denli ciddi boyutlara ulaşmasının da bunun bir sonucu olabileceğine inanıyor.

Bilgi deposunu gelgez: Toplumu tehdit eden en kötü alışkanlık: Sosyal Medya Bağımlılığı!

Eğitim sistemi yaratıcılığı köreltiyor mu?

British Columbia Üniversitesi eğitim felsefesi uzmanlarından Kenneth Tupper’de bu görüşe katılıyor.

“Çağdaş eğitim kurumları insanda merak ve şaşkınlık duygularını uyandırmamak üzere tasarlanmış kurumlar. Bu durum gençlerin inançlarını yitirmelerine ve isteksizlik duymalarına, kendileri dışında bir şeye ilgi duymamalarına neden oluyor,” diyor.

Bu türde bir yabancılaşmanın önüne geçmek için yalnızca kendilerini düşünen Batılı toplumların, geleneksel toplumlardan esinlenerek, alışılmışın dışında bir yola başvurarak şaşkınlık duygusunu yeniden körükleyebileceklerini belirtiyor. Bu toplumların birçoğunda bitki ve mantarlardan elde edilen ayahuska, peyote ve psilosibin gibi, kişinin düş görmesini ve kendi benliğinden daha yüce bir şeyle bağlantı kurmasını sağlayan ilaçlardan yararlanılıyor.

Tupper’in bu önerisi kulağa çok çılgınca bir öneriymiş gibi gelse de, Londra Imperial College araştırmacılarından Robin Carhart Harris beyin taramaları sonucunda bu tür ilaçların beynin varsayılan ağ modundaki etkinliğini tıpkı şaşkınlık duygusu gibi azalttığına ve farklı bölümler arasındaki sınırları geçici olarak yıkıp yaratıcılığı körüklediğine tanık oldu.

Carhart Harris bu tür maddelerin, güvenli ve denetimli bir ortamda alınmaları koşuluyla, kaygı ve bunalıma karşı etkili olabileceklerine, dahası, tek bir dozun sağlıklı insanlara da yarar sağlayabileceğine inanıyor Nitekim, Johns Hopkins Üniversitesi’nden Roland Griffiths ve arkadaşları tarafından 100 sağlıklı denek üzerinde yapılan bir çalışmada, tek doz psilosibin alanların, plasebo alanlara kıyasla, kendilerini çok daha mutlu hissettiklerini belirttiklerine ve sonrasında daha özgeci bir tavır takındıklarına tanık olundu. Dahası, bu olumlu etkilerin bir yılı aşkın bir süre sonra da sürmekte olduğu görüldü.

Bilgi deposunu gelgez: Finlandiya’da değişen Eğitim Sistemi Türkiye’ye örnek olabilir mi?

Şaşkınlık duygusunu uyandırmanın daha başka yolları da var

Ancak Keltner, şaşkınlık duygusunu uyandırmanın çok daha başka yolları da olduğunu dile getiriyor, öncelikle kişinin beklentileriyle ilgili çıtayı yükseltmesi ve şaşkınlık uyandıran unsurların ender olduğu söylemini bir yana atması gerektiğine dikkat çekiyor.

Keltner’in çalışmaları insanların haftada ortalama birkaç kez düşük düzeyde şaşkınlıklar yaşadıklarını ortaya koyuyor. Bu durumda, sizi nelerin şaşırtabileceğini bir kez daha düşünün ve bunları günlük yaşamınızın bir parçası durumuna getirmeye çalışın. Gün içinde beş dakikalık bir şaşkınlık yaşamak için çok ciddi bir dönüşümden geçmeniz gerekmiyor. Yapmanız gereken tek şey, sizde şaşkınlık uyandırabilecek kaynakları belirlemek ve ardından da o kaynaklara ulaşmaktan ibaret.

Yolda yürürken soluk kesici bir görüntü karşısında kala kaldığınız, ya da geceleyin gökyüzünün o uçsuz bucaksızlığına şaşkınlıkla baktığınız oldu mu hiç? Yada, insanın yüreğine işleyen bir müziğin, bilimde çığır açan bir kuramın, ya da son derece etkileyici bir kişinin sizi büyülediği?

Kaynaklar ve Dış Bağlantılar

• https://www.newscientist.com/article/mg23531360-400-awesome-awe-the-emotion-that-gives-us-su-perpowers/
• https://positivepsychologyprogram.com/what-is-awe-definition/