19. yüzyılın sonlarına doğru cerrahi gelişmeye başlamıştı. Ameliyatlar yapılıyor ama ameliyat sonrası yaralar kapanmıyor ve ölümler çoğalıyordu. Ünlü İngiliz cerrah Joseph Lister ameliyat yaralarını dikmek için kullanılan İngilizce “catgut” denilen koyunun bağırsağından elde edilen ameliyat ipliğini kullanarak, ölümleri durdurmayı başarmış ve cerrahi alanına büyük bir buluşla destek olmuştur. Bu yazımızda, Tıp dünyasının güzide cerrahı Joseph Lister kimdir? Joseph Lister’in hayatı ve biyografisi, Joseph Lister ameliyat ipini nasıl buldu? Antisepsi nedir? Antiseptikler ne zaman kullanıldı? Joseph Lister neden modern cerrahinin babası diyoruz sorularının cevabını vermeye çalışacağız.

Modern cerrahinin babası Joseph Lister kimdir? Hayatı ve Buluşları

Ünlü İngiliz cerrah Joseph Lister, kültürlü bir ailenin oğlu olarak, 5 Nisan 1827 tarihinde Essex’teki Upton kasabasında doğdu. Henüz 4 yaşındayken cerrah olmayı kafasına koymuştu. 1844’te Londra’da, başladığı tıp fakültesinden 1852 yılında mezun olduktan sonra İskoçya’da Edinburg’da cerrahi alanı üzerine kariyer yapmaya başladı.

1860’da İskoçya Glasgovv’da Kraliyet Revirinde cerrahi profesörü oldu.

Tıp öğrencisi olduğu yıllarda, İngiltere’de eterin anestezik olarak kullanıldığı ilk ameliyatı izledi. Hastaların korkunç ağrılar duymaksızın ameliyat edilebilmesini sağlayan anestezi yöntemi cerrahinin gelişmesi açısından büyük bir adımdı.

Ne var ki, yapılan ameliyatların sayısı arttıkça ameliyat sonrası ölüm oranı da hızla yükseliyordu. Uzmanlığını yeni tamamlamış bir cerrah olarak İskoçya’da çalışmaya başlayan Lister, ameliyat edilen her üç ya da dört hastadan birinin çok geçmeden öldüğünü görerek dehşete kapılmıştı.

Modern cerrahinin babası Joseph Lister kimdir? Hayatı ve Buluşları | İngiliz bilim adamları günümüzdeki bir çok ilerlemede başlangıçlarını yaparak insanlığa unutulmaz katkılar sağlamıştır

Yaralar neden iyileşmiyor?

Lister, 1865 yılında Louis Pasteur‘un açık yaraların üzerine şarap döktüğü ile ilgili yazıyı okudu. Pasteur’ün çalışmalarında dikkat çeken nokta, bakterilerin mayalanarak koku meydana çıkarttığı, yaralarda da iltihaplanmaya neden olan mikroplar olduğu, eğer mikropları yok edebilirse, yaraların iyileşmesi sağlanabilecekti. Louis Pasteur’un bu düşüncesi Lister’in gerçekleştireceği hayali oldu. Peki bunu nasıl becerecekti?

Vücudu zayıf olan ameliyat olmuş hastaların savunması düşük olduğu için, mikroplar bu hastaların açık yada kesik bölgedeki yaralarda daha hızlı organize olabiliyor ve yerleşebiliyordu. Lister, araştırmalarını dokuların iltihaplanması ve mikroplar üzerine odaklandı.

Tıp ekipmanlarını kaynatarak mikroplarından arındığını Pasteur’un denemelerinde görülmüştü. bu yöntem insanda uygulanamayacağı için bu işi kimyasallarla halletme fikri aklına geldi.

Ameliyatta kullandığı tüm aletleri, fenol de kaynattı, aynı zamanda ameliyathane havasındaki bakterileri de öldürmek için fenol buharı püskürttü. Fenol işe yaramıştı. Fakat dokulara zarar verecek kadar güçlü bir kimyasaldı.

Lister fenol kimyasalını biraz daha hafifletirse keskinliğini yumuşatacak kimyasalları eklerse daha kullanışlı olacağını düşündü. Başarılı oldu ve ilk kullanılabilir antiseptik sıvıyı üretti. Antiseptik sıvının yanında yarayı temiz tutmak için gazlı bezde kullanılmaya başlandı.

1867 tarihinde de cerrahide antiseptiklerin kullanımına ilişkin ayrıntılı bir rapor yayımladı.

Modern cerrahinin babası Joseph Lister kimdir? Hayatı ve Buluşları | Lister fotoğrafta görülen aletle, karbolik asidi ısıtarak, havaya püskürtüyordu. Böylece ameliyathaneler antiseptik olabiliyordu

Karbolik asit ameliyathanede

Joseph Lister, karbolik asit ile ilgili okuduğu bir haber onun aklına yeni fikirler geldi. Haberde karbolik asitin hayvanlar üzerinde kullanıldığında parazitleri ortadan kaldırıp, temizlediği ve hastalıkları azaltacağı ile ilgiliydi. O da, antiseptik yön temin ayrıntılarını inceledi ve araştırmalarına devam etti. Açık yaralara karbolik asit uygulamak için başarılı bir yöntem geliştirdi. Karbolik asitle ameliyathaneye havanın püskürtülmesi tekniğini kullandı, hastalarının yaralarını karbolik asitle ıslatılmış bez ile örttü, gazlı bez pansumanlar kullanılmaya başlandı.

Eskiden ameliyat sırasında kesilen kan damarları kenevir ya da ipek ipliklerle bağlanır, uçları yaradan sarkacak biçimde bırakılan bu iplikler sonradan kesilerek alınırdı. Bu yöntem daha önce de izlediği ameliyat yaralarının mikrop kapmasına neden olduğunu fark eden Lister, vücudun bunu doğal bir madde olarak kabul edebilecek bir madde fikrine yöneldi. Yaraları kapatmak için steril (mikropsuz) bir ipliğin cerrahi kullanımını geliştirdi.

Bugün ameliyat yaralarını dikmekte kullanılan “catgut” kelimesi, Türkçe anlamı ile kedi bağırsağı dense de aslında katgüt olarak koyun bağırsağı kullanılarak, cerrahinin en önemli elemanı olmuştur.

Antisepsi, cerrahinin gelişimi için temel bir ilke haline geldi. Ölüm oranları yaklaşık %90 oranlarında düşüş gösterdi.

Joseph Lister, tıp dünyasına kazandırdığı temizlik anlayışı aslında bir buluş değilde bir eksiklik olarak da görülmektedir. Ameliyat sonrası hastaların ölmesi cerrahinin adını kötülerken, ameliyat sonrası sorunun açık yaralarda oluşabilen yada dikimde kullanılan malzemenin insan ile uyumlu bir madde olmayışı başarısızlığın ana nedeniydi.

Antiseptikleri püskürtme ile geliştirdiği yolda gayet mantıklı görülmüş ve halen yapılan ameliyathanelerde yapılan sterilizasyon (mikropsuzlaştırma) Joseph Lister’in gösterdiği gayret ve çabanın sonucuydu.

Bu keşif ve uygulamalar, modern cerrahinin başlangıcı olarak kabul görmektedir.

Modern cerrahinin babası Joseph Lister kimdir? Hayatı ve Buluşları | İyileşmeyen yaralar mikrop kapıp kangrene çeviriyordu ve ardından ampüte işlemleri yapılıyordu. Lister yeni bir sayfa açana dek hep böyle oluyordu

Açık yarayı antiseptikle temizlemek ampütasyonu önleyebilir mi?

Savaşların tarihinde, on binlerce bacak ve kol kesilmiş olmalıdır. Ampütasyonda rekor sahibi, Fransa ordusunda cerrah olan ve 1794 Sierra Negra muharebesinde dört günde 700 ampütasyon gerçekleştiren Dr. Larrey idi. Bu sayıdaki ekstremiteyi dört gün boyunca kestiği kabul edilirse, bacak/kol başına aşağı yukarı dört dakika demekti. Bunu, günümüzde hâlâ “Larrey ekartörü” olarak bilinen buluşu sayesinde başarmıştı. Ekartör, açılıp kemiği içine alabilen ve testereye yer açmak için deriyi kuvvetli tek bir hamleyle yukarı kıvırabilen bir sıyırıcıdır. Böylece raspatuvarla törpüleme aşaması atlanmış oluyordu. Muhtemelen bu talihsiz hastalar sıra halinde yan yana yatırılmışlardı ve sıra turnikesiyle asistan, bıçağı ve ekartörüyle Larrey, testeresiyle bir asistan ve son olarak sargı için bir asistan geliyordu. Artık yukarıda anlatılan standart tedavinin uygulanmıyor olmasını, üzerinde, tüyler ürperten bir deney uygulanan, 11 yaşındaki masum bir öksüz çocuğa borçluyuz. Küçük James Greenlees, Glasgovv’da bir araba tekerinin altında kalmıştı, fibula (incik) kemiği kırılmış ve derisinden dışarı çıkmıştı. Yara, sokak pisliğiyle doluydu. Ampütasyon yapılmazsa ölecekti. Kangren olması kaçınılmazdı. Buna rağmen Joseph Lister, çocuğu yaşam kurtarıcı ampütasyondan mahrum bırakmış ve bacağı kesmemişti. Bunun yerine yarayı, karbolik asit denilen yakıcı bir maddeyle ıslatmıştı. Olay 12 Ağustos 1865, tarihinde gerçekleşmişti. Deneysel tedavi iyi sonuç vermişti; James ne yaşamını ne de bacağını kaybetti.

Tıpta antisepsi (mikrop öldürücülük) tarihi resmen başlamıştı. Müdahalenin prosedürlere göre yapılıp yapılmadığı kimsenin umurunda değildi. Çocuklar üzerinde deneysel tedavilerde bulunmak o zamanlar olağan bir durumdu.
Lister, böylece açık kırıklardaki tedaviyi, ampütasyondan “ekstremite koruyucu tedavi”ye çevirdi. Ayrıca, karın ve diğer intrakavite (boşluk içindeki) cerrahilerin yolunu da açtı.

Bu çalışmaları sayesinde dünyada tıp cerrahi alanında büyük bir onura layık görüldü. Birçok üniversiteden fahri doktora unvanıyla ödüllendirildi. Glasgovv ve Edinburgh’ta cerrahi profesörlüğü yapan Lister, 1877’de aynı görevle Londra’daki Kraliyet Koleji’ne geçti. Kimi kaynakta 15 kimi kaynakta 30’dan fazla makalesi yayınlandı.

Lister 1893 yılında son çalıştığı yer olan Kraliyet Üniversite Hastanesinden emekliliğe ayrıldı. Sonrasında tıp yaşamına devam etti. İngiliz Koruyucu Tıp Enstitüsünü kurdu. Bu daha sonraları Lister Enstitüsü adını aldı.

1897 yılında Lister’in hastalarından biri olan Kraliçe Viktorya, tedavi sonrasında onu Lordlar Kamarasına üye yaptı. Kendisi bu unvanı alan ilk tıp mensubu idi.

Lister, 10 Şubat 1912 tarihinde Walner şehrinde öldü.

Modern cerrahinin babası Joseph Lister kimdir? Hayatı ve Buluşları | Lister’in bir ameliyat esnasında tasvir edildiği resim

Ayrıca Bakınız

• Tarihte ilk hekim yada doktor kimdi? Geçmişten günümüze Tıp Tarihi

Kaynaklar ve Dış Bağlantılar

• Metchnikoff E. The founders of modern medicine:Pasteur, Ko- ch, Lister. Freeport (NY): Booksfor Libraries Press; 1939. Reprinted 1971.
• Van de Laar A. Bıçak Altında: 28 Ameliyatta Cerrahi Tarihi. Çev. Gürer E. İstanbul, Koç Üniversitesi Yay., 2016, s.125.
• Pitt D, Aubin JM. Joseph Lister: Father Of Modern Surgery. J Can Chir 2012;55:8,9.
• Prof. Dr. H. Kadircan Keskinbora, Bahçeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi.