Antonie van Leeuwenhoek kimdir? Hayatı, Biyografisi ve Başarıları

Mikroskobu bulmadı ama geliştirdiği mercekle Biyolojinin bir alt dalı olan, bakteri ve mikroorganizmaları inceleyen Mikrobiyolojinin oluşmasını sağlayan Antonie van Leeuwenhoek kimdir? Anton von Leuwenhoek ‘un hayatı ve biyografisi ve başarılarını yazımızda bulabilirsiniz. Ayrıca mikroskobun tarihi konusunuda kısaca ele alacağız.

Antonie van Leeuwenhoek kimdir?

24 Ekim 1632 tarihinde bir sepetçinin oğlu olarak Hollanda’da doğmuştur. İlk doğum sonrası Peder Thonis tarafından vaftiz edilen ismi Antonij  olarak söylenmiş ama İngilizce olarak Antony olarak geçmekte. Fakat bir çok kaynakta Anton, Anthon, Anthony, Antonie, Antony, Anthonie, Antoni, Antonio ve Anthoni olarak bulunabilir.

Antonie, 5 yaşındayken babası Philips Antonisz van Leeuwenhoek öldü. Annesi Margaretha (Bel van den Berch), zengin bira üreticisi bir aileden geliyordu. İkinci evliliğini Ressam Jacob Jansz Molijn ile yaptı. 10 yaşına gelen Antonie’nun, üvey babası da öldü. Avukat amcası onu Warmond’daki okula gönderdi. 6 sene süren okul yaşamı bittikten sonra Benthuizen’e gönderildi.

Yüksek öğretim görmeden Scot William Davidson’a ait olan Amsterdam’daki bir çarşaf dükkanında 16 yaşında çırak olarak girdi. 6 yıl sonra buradan işi bilen bir kumaş satcısı olarak ayrıldı.

1654 yılının Temmuz ayında Barbara de Mey ile evlendi ve Maria adında bir kızı oldu. Delft’e giderek burada 1650’ler boyunca işlettiği bir draper dükkanı açtı. 1666’da karısı öldü ve 1671’de van Leeuwenhoek, çocuğu olmayan Cornelia Swalmius ile yeniden evlendi. Zaman içinde iyi bir esnaf olarak statüsü arttı.

1660 yılında belediyenin işlerini alarak ticari olarak daha da büyüdü. 1669’da Hollanda mahkemesi tarafından arazi araştırmacısı olarak atandı. Bu ünvanla bereber, belediyede şarap ithalatı ve vergilendirme sorumluluğunu da aldı.

Bilim adamlığına 50’li yaşlarda başlayan Antonie van Leeuwenhoek, 1683 yılında ilk defa bakterinin resmini çizmiştir. 1690’dan sonraİngiliz Kraliyet Akademisine sonrada Fransız Bilimler Akademisine çağrılmıştır.

Hollandalı bilim adamları listesine ismini yazdıran ilk mikrobiyolog Antonie van Leeuwenhoek, 26 Ağustos 1723 tarihinde Delft’de öldü.

İlk lens yada mercekli ikroskop ile mikrokosmosu bulan adamı Antonie van Leeuwenhoek

Antonie van Leeuwenhoek’un  Hayatı ve Başarıları

Biyoloji dalında ilk mercek keşfini yapan Antonie van Leeuwenhoek, kendi ürettiği yaklaşık 550 mercek sayısı ile mikrobiyoloji alanında çığır açmıştır. Kendi ürettiği mikroskoplarla insandaki kan hücrelerini, kılcal damarları, kasların liflerden oluştuğunu ilk araştıran ve söyleyen kişidir.

Hayvanlar ve bitkilerdeki beslenme sistemini inceleyerek, üreme ve bitkilerde besin transferi gibi konularda da pek çok çalışması olmuştur. Bitkilerin birbirinden farklı bölümlerini 3 boyutlu olarak tasarlayan ilk bilim insanlarındandır.

Mikrobiyolojinin babası Anton yada Antonie von Leuwenhoek (1632-1723), kelimenin tam anlamıyla bir damla suda yaşamı bulmuştu; kendi geliştirdiği mercekle bakteri ve diğer organizmaları gözlemleyen Leuwenhoek, bugün “mikrobiyolojinin kurucusu” kabul ediliyor.

Hiçbir yüksek eğitimi olmadan İngiliz Kraliyet Akademisi üyesi ve Fransız Bilimler Akademisi sekreteri seçilmiştir.

Uzayın yani kosmosun keşfi nasıl makro düzeyde bir keşifse, mikro düzeyde de çıplak gözle görülemeyen mikrokozmos, yani mikroskobik canlılar evrenini de kapsıyor. Bu kapsamda bakteri ve diğer mikroorganizmaların keşfi de kozmosu anlayabilmek için hayli önemli.

17. yüzyıldan bu yana mikro kozmosu daha iyi tanıdık. Bu da bizi, hem çevremiz hem de vücudumuzda olup bitenleri daha iyi anladığımız bir noktaya getirdi. Ortaya çıkan enfeksiyon ve hastalıklara tedaviler bulduk, milyonlarca insanın hayatını kurtardık. Hepsi de pratik bir zekânın ürünü olarak ortaya çıkan, görünürde basit ama işlevsel bir aygıt sayesinde oldu. Mikroskoplardan bahsediyoruz.

Antonie van Leeuwenhoek’ın ilk mikroskobu

Mercekte dönüm noktası

Hollandalı kumaş tüccarı Anton von Leuwenhoek, 1674’de bir su damlasında yaptığı gözlemle, bize mikro kozmosun kapılarını açan ilk insan oldu. Daha önce dokuma kumaşta kaç sıra iplik olduğunu saymak için “büyütücü cam” kullanan Leuwenhoek, zaman içinde mikroskobuyla çığır açacaktı.

Bugünkü ışık mikroskopların üçte biri, 50-300 kat büyütme oranına sahip bir cam mercekle bir damla yağmur suyunu inceleyen Leuwenhoek, gözlemlerinin ardından Londra Kraliyet Akademisi’ne gönderdiği mektupta söz konusu mikroskobik canlıları, “little animalcules” olarak tanımlamıştı. (Londra Kraliyet Akademisi demişken kendisi ilkokuldan öte bir örgün eğitim görmezken 1680’de Akademi’ye üye seçilecek kadar seçkin bir insandı.)

Louis Pasteur’ün kesin olarak çürüttüğü “kendiliğinden üreme teorisi”nin köküne kibrit suyu döken ilk isim de Leuwenhoek olmuştu. Kesin olarak karşı çıktığı bu teori, yaşamın cansız maddelerden kendi kendine ortaya çıkabileceği anlamına geliyordu. Örneğin açıkta bırakılan bir gıda maddesinin çürümesinin/bozulmasının nedeninin “kendiliğinden” ortaya çıkan mikroorganizmalar olduğu düşünülüyordu.

Leuwenhoek’ün mikro kozmosa pencere açışı bu kanıyı gitgide değiştirecek, yıllar sonra Pasteur’ün, bozulmaya neden olan organizmaların kendiliğinden üremediğini, havadan geldiğini ortaya atmasıyla bu teori bilim tarihinin tozlu raflarına kalkacaktı. Leuwenhoek’ün en büyük keşfi, gözle görülemeyen yaşam formlarını gözlemleyerek gözle görünür hale getirmesiydi.

Mikroskopun tarihi

Şunu net şekilde belirtmek gerekiyor ki mikroskop, Leuwenhoek’den önce de vardı. Bu Romalılara kadar gidiyor; zira ortası kalın kenarları ince bir cam parçasıyla baktıklarında objeleri daha yakından görebildiklerini fark etmişlerdi.

Merceklerin, mercimek tanelerine benzemesi sebebiyle onlara Latince mercimek (lentil) kelimesinden türeyen “lens” adını vermişlerdi. Bu süreçte lenslerin gözlük olarak kullanılması için 13.yüzyılı beklemek gerekecekti.

Merceklerin mikroskop yapımında kullanılabileceğinin ayırdına ilk varan ise 16. yüzyılın sonlarında bir tüpün içine yerleştirdiği mercekle tüpün sonundaki objenin daha yakından görülebildiğini bulan Zacharias Janssen’di. Bu fikir, bileşik mikroskobun ayak sesleriydi.

Modern mikroskopların öncülü olan bu iki mercekli mikroskop, İtalyan hekim Marcello Malpighi’nin 1661’de bir kurbağanın akciğerlerdeki kılcal damar ağını gözlemlemesi, bununla beraber beyinden deriye, safra kesesinden karaciğere kadar “tarihteki ilk” mikroskobik gözlemleri sunması ve William Harvey’nin kan dolaşımı araştırmalarıyla birlikte merceklere ilgi artacaktı.

Janssen’in tasarımını geliştiren Robert Hooke, mikroskobuyla mikro kozmosu adeta keşfe çıkmıştı. Bulgularını Micrographia’da yayımlamıştı. Hatta şişe mantarında gördüğü boşluklara “hücre” adını vermesi, biyolojideki ilk hücre tanımı olmuştu.

İşte tam da bu noktada Leuwenhoek devreye giriyordu. Hooke’un Micrographia’sından ilham alarak kendi mikroskobunu geliştirmeye çalıştı. Ezme ve cilalama yöntemiyle büyük kavisli küçük lensler üretti. Bu da onu Janssen’in tasarımının çok önüne geçirecekti.

Yüksek eğitimli bir bilim insanından ziyade meraklı ve yetenekli bir otodidakt (polimat) olarak nitelendirebileceğimiz Hollandalı, bilimsel kariyerine ancak kırk hatta ellili yaşlarda başlayacaktı. Ömrünün ilk yarısını özellikle tüccarlıkla sürdürürken ikinci yarısı kozmosu tanımakla geçecekti.

Bitki hücrelerinden hayvan anatomisine kadar birçok araştırma yapmış, 67 böcek, 11 örümcek ve 10 eklem bacaklı kabuklu türüne dair detaylı betimlemeler yazmıştı. Bakteri ve protozoa türlerini tanımlamış ve bizi hasta eden bu “canlıların” büyüklüklerini hesaplamıştı. Çevresinde gördüğü her şey, onun için daha yakından bakılması gereken araştırma konularıydı.

Yağmur mu yağdı, yağmur suyundan bir damla alır; yerde bir saç mı gördü hemen mercek tutardı. Gözlemleriyle ilgili özenli notlar tutar, resme dökerdi. Taşı çatlatacak sabrıyla ünlüydü.
Alyuvarları ve gut hastalığına neden olan kristal yapıları gözleyerek tasvir eden ilk insan olacaktı. Aynı zamanda sperm hücrelerini ilk gözlemleyen de kendisiydi.

1683’te ilk bakteri çizimini yaparken bunların tam olarak ne işe yaradığının anlaşılması için asır geçmesi gerekecekti.

Mikroskobu o icat etmedi ama o vazgeçilmez kıldı

Sanıldığının aksine mikroskobu o icat etmemiş ama bazı bilim dalları için kestirme bir yol sunmuştu. Bileşik mikroskobu kullanmak yerine odak mesafeleri çok kısa olan küçük merceklere yüksek hassasiyetle biçim vererek yüksek çözünürlük elde etmişti. Bununla birlikte yaptığı titiz gözlem ve yayınları nedeniyle onu “mikrobiyolojinin kurucusu” olarak nitelendirmek daha doğru olacak.

Sadece mikrobiyoloji de değil, kimyadan embriyolojiye, biyolojiden kristalografiye kadar birçok bilim dalına fayda sağlamıştı. Ne ki bu büyük dehanın hak ettiği değer ancak yüzyıllar sonra anlaşılacaktı.

Kaynaklar ve Dış Bağlantılar

• John Gribbin, The Scientists: A History of Science Told Through the Lives of Its Greatest Inventors, Random House, 2004, USA, p. 154-55
• John Simmons, The Giant Book of Scientists. The Book Company, London, 1997, p.261-64
• Michael H. Hart, Dünyaya Yön Veren En Etkin 100. Çev: N. Üstüntaş, Güney Kitap, İstanbul, 2019, s. 205-207
• Naomi Craft, Tıpta Çığır Açan Buluşların Küçük Kitabı, Çev: Ö. Akpınar, TÜBİTAK, Ankara, 2018, s.68- 69; 73-74

Ayrıca bakınız

• Ernst Abbe Kimdir? Hayatı ve Biyografisi | Lens Teknolojisinin Babası